12. Židia a ich bývalá synagóga
Po úplnom zničení Jeruzalema Rimanmi v r. 135 boli Židia vyhnaní z Izraela a pod hrozbou trestu smrti im zakázali návrat. Bol to začiatok tzv. veľkej diaspóry – života v rozptýlení. Na nových pôsobiskách sa Židia zanedlho vypracovali k úspechu , čo po čase vyvolávalo závisť až nenávisť ich nežidovských susedov. Vznikol antisemitizmus a pogromy, ktoré boli často aj nábožensky motivované. Vyhnali ich z domovov, museli ujsť na nové miesto a začať znovu, často aj s novým jazykom. Židia vo väčšej miere prichádzali po pričlenení Haliča (Galície) ku Rakúskej monarchii v roku 1772. Najprv sa usadili v menších obciach, lebo mestá im dlho bránili usadiť sa v nich. Až zákon z r. 1840 im umožnil nasťahovať sa aj do miest. Na tolerantnom Spiši sa stali váženou súčasťou obyvateľstva. Boli to zväčša remeselníci, obchodníci, ale aj lekári, lekárnici, umelci, právnici. Spišská Belá bola jedným z miest, ktoré sa dlho bránilo pobytu Židov. Ešte v roku 1801 rozhodla mestská rada nepripustiť do mesta žiadneho Žida. Pri sčítaní ľudu v roku 1853 tu boli z 2 223 duší iba 3 Židia. Prvým významnejším Židom, ktorý sa do mesta nasťahoval, bol Ignác Klein. Po ňom sa tu usadila rodina Kleinbergerovcov, ktorá požívala všeobecnú vážnosť. MUDr. Imrich Kleinberger bol lekárom v meste. Člen tejto rodiny sa zaslúžil v roku 1870 o založenie náboženskej obce. V roku 1930 žilo v Spišskej Belej 157 Židov. Pár rokov pred 2. svetovou vojnou z Nemecka sem prenikol desivý a pustošivý úmysel etnickej čistky Židov a preniesol sa do všetkých podrobených krajín. Na deportačných zoznamoch z roku 1942 je spolu okolo 5700 osôb zo Spiša, čo je asi 2,5 % obyvateľstva. V nasledujúcich transportoch vyviezli okolo 13000 ľudí. Ďalších približne 1000 povraždili priamo na Slovensku. Zo Slovenska bolo takto vyvezených a zabitých 70 000 Židov. Po vojne sa z koncentračných táborov a rôznych úkrytov vrátilo domov len okolo 10 000 Židov. Z väčšiny rodín prežili len jednotlivci, svoje rodné domy našli často už obsadené alebo zničené, takže ich už len máločo držalo v ich doterajšej vlasti. Mnohí Slovensko opustili hlavne po nástupe komunistov a po vzniku štátu Izrael v roku 1948. Väčšina náboženských obcí takto zanikla, a tak synagógy, ostatné zborové budovy a cintoríny už nemal kto udržiavať. Cintorín bol dlho bez oplotenia, voľne prístupný vandalom, a tak na jeho súčasnej ploche 17 x 40 metrov ostal stáť len jediný náhrobok. Z iniciatívy Židovskej obce na Slovensku a pár občanov z mesta bol cintorín čiastočne vyčistený a oplotený, žiaľ jeho plocha sa zmenšila už v prospech susediacej výstavby rodinných domov.
Názov synagóga je odvodený od gréckeho slova, ktoré znamená zhromaždenie. V hebrejčine sa volá „beit knesset“, čo znamená dom zhromaždenia, alebo v jidiš šul, čo znie skoro ako nemecké slovo Schule, čo znamená škola. Synagóga ako dom na uctievanie má predovšetkým svätyňu, kde sú uložené zvitky Tóry v špeciálnej arche. Vo všeobecnosti je synagóga stavaná s archou na východnej strane svätyne, takže zhromaždenie je pri modlitbe obrátené na východ – smerom k Jeruzalemu. Okrem hlavnej svätyne má synagóga často aj veľkú halu pre spoločenské zhromaždenia a ďalšie priestory pre štúdium. Tým, že sa v synagóge študuje, je aj názov schul veľmi výstižný. Synagóga bola v Spišskej Belej postavená v roku 1922 pri potoku uprostred mestečka. Rosh HaKahal – vodca – bol vtedy Aladár Kleinberger. Synagóga mala rozmery 9 x 12 metrov . Predsieň a vchod na balkón pre ženy sa nachádzali na západnej strane. Z predsiene sa vstupovalo do modlitebne, v ktorej železobetónové stĺpy podopierali balkón. Chrám bol malý, ale ladne súmerný. Pri synagóge postavili aj byt pre kantora, ktorý bol súčasne šochetom – mäsiarom. Žiaľ, zo synagógy v meste je dnes obytný dom a nezachovali sa žiadne artefakty.
12. Jews in Spišská Belá
After the complete destruction of Jerusalem by the Romans in 135, Jews were expelled from Israel and banned from returning under threat of being killed. This was the beginning of what is known as the Great Diaspora – a people dispersed. In their new homes, Jews quickly worked their way up to success, and with time, this lead their non-Jewish neighbors to envy and even despise them. Anti-Semitism and pogroms were on the rise and often had religious motivations. Jews were chased out of their houses, had to move to new places and start over, and often learn a new language. The majority of the Jewish population entered the Habsburg monarchy in 1772, when the territory of Galicia was annexed. They first settled in smaller towns, since cities often banned them from settling. It wasn’t until a law was issued in 1840 that Jews were able to move into cities. In the tolerant Spiš region, they quickly became highly valued residents. The majority of them were craftsmen, salesmen, but also doctors, pharmacists, artists and lawyers. Spišská Belá was one of the places that for a long time resisted the settling of Jews. As late as 1801, the town council ruled that Jews were not allowed to settle here. During the census of 1853, only 3 of the city’s 2223 residents were Jewish. The first important Jew to move into the city was Ignác Klein. After him, the Kleinberger family settled here, which was highly regarded. The medical doctor Imrich Kleinberger was one of the town’s physicians. A member of this family established a religious community in 1870. In 1930, 157 Jews were living in Spišská Belá. A few years before the Second World War, the appalling and destructive ideology of ethnic cleansing started to spread all over the territory. In the deportation registries of 1942, some 5700 persons from the Spiš region are listed, which amounts to about 2.5 percent of the population. Some 13,000 men and women were deported on subsequent transports. And another 1000 were killed on Slovak territory. In total, some 70, 000 Jews were deported from or killed in Slovakia. After the war, only 10,000 Jews returned home from concentration camps or from hiding places. In most families, only individual members survived and upon their return, they often found their homes either occupied or destroyed, so few of them had a connection to their former home. Many left Slovakia especially after the communists seized power and after the state of Israel was established in 1948. The majority of Jewish communities was thus destroyed and synagogues as well as other Jewish buildings and cemeteries had no one to look after them.
The cemetery for a long time was without a fence and freely accessible to vandals, and it is for this reason that currently, there is only one gravestone on its 17 by 40 meter space. On initiative of the Jewish community in Slovakia and some residents of the town, the cemetery was partially cleaned up and fenced in, but its area was reduced to allow for the construction of neighboring family homes.
The term synagogue has Greek roots, it means assembly. In Hebrew it is called “beit knesset,“ which means the house of assembly, and in Yiddish “šul,” which sounds almost like the German word for school. The most important element of the synagogue as a house of worship is a bimah, where the scrolls of the Tora are placed in a special ark. Generally, synagogues have their ark on the eastern side of the tabernacle, so that the assembly during prayer faces east – towards Jerusalem. Besides the main bimah, synagogues often have a large assembly hall and further spaces for religious study, and it is for this reason that the Yiddish term schul is a very apt one. In Spišská Belá, a synagogue was built in 1922, near a river in the heart of town. Aladár Kleinberger was its Rosh HaKahal, the head of the congregation. It covered an area of 9 by 12 meters. The entry hall and entrance to a balcony for women were located on the western side. From the entry hall, the prayer hall was reached, where steel and concrete pillars supported the balcony. The house of worship was small but well-balanced. Near the synagogue, a house for the parish clerk was built, which also served as a kosher butcher. Unfortunately, the town’s synagogue has been transformed into a residential building and none of its artifacts were preserved.
12. Die Juden in Zipser Bela
Nach der Zerstörung Jerusalems durch die Römer im Jahre 135 wurden die Juden aus Israel vertrieben. Unter Androhung der Todesstrafe war ihnen verboten, nach Israel zurückzukehren. Dies war der Beginn der sogenannten großen Diaspora, des Lebens in der Zerstreuung. An ihren neuen Wirkungsstätten arbeiteten sich die Juden alsbald zu Erfolgen empor, was nach einer Zeit Neid und Hass ihrer nichtjüdischen Nachbarn hervorrief. Es entstand Antisemitismus, und es kam zu Pogromen, die oft religiös motiviert waren. Man vertrieb sie aus ihren Häusern, sie mussten an neue Orte ziehen und von Neuem beginnen, oft auch mit einer neuen Sprache. Nach der Angliederung Galiziens an die österreichische Monarchie im Jahre 1772 kamen Juden in größerem Maße hierher. Zunächst ließen sie sich in kleineren Gemeinden nieder, denn die Städte verweigerten ihnen lange den Zuzug. Erst ein Gesetz von 1840 ermöglichte ihnen, auch in die Städte zu ziehen. In der toleranten Zips wurden sie zu geachteten Mitbewohnern. Größtenteils waren sie Handwerker und Kaufleute, aber auch Ärzte, Apotheker, Künstler oder Rechtsanwälte. Zipser Bela war eine der Städte, die sich dem Aufenthalt von Juden lange Zeit widersetzten. Noch 1801 entschied der Stadtrat, keinen Juden in die Stadt zu lassen. Bei der Volkszählung von 1853 lebten hier 2 223 Seelen und davon nur drei Juden. Der erste bedeutendere Jude, der in die Stadt zog, war Ignaz Klein. Nach ihm ließ sich hier die Familie Kleinberger nieder, die sich allgemeiner Achtung erfreute. Dr. Imrich Kleinberger war in der Stadt Arzt. Ein Mitglied dieser Familie machte sich 1870 um die Gründung der jüdischen Religionsgemeinde verdient. 1930 lebten in Zipser Bela 157 Juden. Einige Jahre vor Ausbruch des Zweiten Weltkriegs fand der aus Deutschland kommende grauenvolle und verheerende Gedanke der ethnischen Säuberung von Juden auch hier Eingang und verbreitete sich in alle besetzten Länder. Auf den Deportationslisten von 1942 finden sich 5 700 Personen aus der Zips, was etwa 2,5 % der Bevölkerung ausmacht. In den folgenden Transporten wurden etwa 13 000 Menschen verschleppt. Weitere 1000 ermordete man direkt in der Slowakei. Aus der Slowakei wurden somit 70 000 Juden abtransportiert und ermordet. Nach dem Krieg kehrten nur ungefähr 10 000 Juden aus den Konzentrationslagern oder Verstecken nach Hause zurück. Von den meisten Familien überlebten nur einzelne Personen; ihre Häuser fanden sie oftmals besetzt oder zerstört wieder, so dass es nur noch wenige in der bisherigen Heimat hielt. Viele verließen die Slowakei hauptsächlich nach dem Machtantritt der Kommunisten und nach der Staatsentstehung Israels im Jahre 1948. Die meisten Religionsgemeinden erloschen auf diese Weise, und die Synagogen, die übrigen Gemeindehäuser und Friedhöfe hatten niemanden mehr, der sie hätte instand halten können. Der Friedhof war lange Zeit ohne Umzäunung und Vandalen frei zugänglich, so dass auf seiner jetzigen Fläche von 17 mal 40 Metern nur ein einziges Grabmal erhalten blieb. Auf Initiative der jüdischen Gemeinde in der Slowakei und einiger Bürger aus der Stadt wurde der jüdische Friedhof teilweise gesäubert und eingezäunt, doch verringerte sich seine Fläche bereits zugunsten des Baus von Einfamilienhäusern in der Nachbarschaft.
Die Bezeichnung „Synagoge“ leitet sich vom Griechischen ab, wo es „Versammlung“ bedeutet. Im Hebräischen heißt sie „bét knesset“, „Haus der Versammlung“, und im Jiddischen „schul“, „Schule“. Die Synagoge als Kultstätte hat vor allem ein Heiligtum, in dem in einem speziellen Schrein die Torarolle aufbewahrt ist. Im allgemeinen steht der Schrein an der Ostseite des Heiligtums, so dass die Gemeindeversammlung beim Gebet nach Osten, also in Richtung Jerusalem blickt. Außer dem Heiligtum befindet sich in der Synagoge zumeist noch eine große Halle für Versammlungen und weitere Räume, in denen man studieren kann. Dass man in der Synagoge auch studieren kann, rechtfertigt die jiddische Bezeichnung als „Schul“. In Zipser Bela wurde 1922 eine Synagoge am Bach inmitten der Stadt errichtet. Der Rosh Hakahal, der Gemeindeleiter, war damals Aladar Kleinberger. Die Synagoge war 9 mal 12 Meter groß. Vorhalle und Zugang zum Balkon für die Frauen befanden sich auf der Westseite. Von der Vorhalle betrat man den Gebetsraum, in der Eisenbetonsäulen den Balkon stützten. Das Gotteshaus war klein, aber schön symmetrisch. An der Synagoge gab es auch eine Wohnung für den Kantor, der zugleich Schächter war. Leider ist aus der Synagoge in der Stadt heute ein Wohnhaus geworden. Jüdische Denkmäler haben sich keine erhalten.
12. Żydzi w Białej Spiskiej
Po całkowitym zniszczeniu Jerozolimy przez Rzymian w roku 135 Żydzi zostali wygnani z Izraela. Za powrót groziła im kara śmierci. Był to początek tzw. wielkiej diaspory – życia na wygnaniu. W nowych miejscach zamieszkania wkrótce zaczęli osiągać sukcesy, co wywołało zazdrość i nienawiść ich nieżydowskich sąsiadów. Zapoczątkowało to antysemityzm i pogromy na tle religijnym. Wypędzeni z domów, musieli poszukiwać nowych miejsc zamieszkania i zaczynać wszystko od początku, często w nowym języku. Żydzi zaczęli przybywać na Spisz głównie po przyłączeniu Galicji do monarchii habsburskiej w 1772 roku. Ponieważ miasta długo ich nie przyjmowały, osiedlali się najpierw w mniejszych gminach. Dopiero akt prawny z roku 1840 pozwolił im na zamieszkanie w miastach. Na tolerancyjnym Spiszu jako obywatele cieszyli się poważaniem. Najczęściej zajmowali się rzemiosłem i handlem, ale byli wśród nich także lekarze, aptekarze, artyści i prawnicy. Spiska Biała należała do tych miast, które długo zabraniały Żydom osiedlać się na ich terenie. Jeszcze w 1801 roku rada miejska postanowiła nie wpuszczać do miasta żadnego Żyda. Podczas spisu ludności w 1853 roku spośród 2223 mieszkańców tylko 3 było Żydami. Pierwszym bardziej znaczącym Żydem, który osiedlił się w mieście był Ignacy Klein. Po nim sprowadziła się rodzina Kleinbergerów, która cieszyła się powszechnym szacunkiem. Imrich Kleinberger był lekarzem, a inny członek tej rodziny w 1870 r założył gminę żydowską. W 1930 roku Białą Spiską zamieszkiwało 157 Żydów. Kilka lat przed II wojną światową także tutaj dotarła z Niemiec przerażająca idea etnicznej zagłady Żydów. Na listach deportacyjnych z roku 1942 figuruje 5700 osób ze Spiszu, tj. około 2,5 % jego mieszkańców. W kolejnych transportach wywieziono 13 000 ludzi. Około 1000 następnych osób zostało zamordowanych na terenie samej Słowacji. Ze Słowacji było wywiezionych i zamordowanych łącznie 70 000 Żydów. Po wojnie z obozów koncentracyjnych i różnych kryjówek wróciło tylko około 10000 Żydów. Z większosci rodzin przeżyły pojedyncze osoby, a ich domy rodzinne często były już zajęte lub zniszczone, tak więc niewiele ich wiązało z dotychczasową ojczyzną. Wielu z nich opuściło Słowację, przede wszystkim po objęciu władzy przez komunistów i po powstaniu państwa Izrael w roku 1948. Większość gmin wyznaniowych zanikła w podobny sposób. Po wojnie nie miał kto dbać o synagogi, budynki gminne i cmentarze. Cmentarz żydowski długo nie miał ogrodzenia, wandale mieli do niego łatwy dostęp, więc dziś na terenie 17 x 40 metrów pozostał tylko jeden nagrobek. Z inicjatywy słowackiej Gminy Żydowskiej i kilku mieszkańców miasta cmentarz został uprzątnięty i ogrodzony. Niestety jego powierzchnia znacznie się zmniejszyła na rzecz powstałego w sąsiedztwie osiedla domków jednorodzinnych.
Nazwa synagoga pochodzi z języka greckiego, które oznacza zgromadzenie. Po hebrajsku to „ beit knesset“, czyli dom zgromadzenia, a w jidysz szul, co brzmi prawie jak niemieckie słowo Schule – szkoła. Najważniejszym elementem synagogi jako miejsca poświęconego Bogu są zwoje Tory, przechowywane w świętej skrzyni wbudowanej we wschodnią scianę synagogi. Zgromadzeni zwróceni są więc na wschód – w kierunku Jerozolimy. Oprócz tego synagoga posiada salę zebrań i inne pomieszczenia poświęcone studiom. Biorąc pod uwagę to, że w synagodze się studiuje, nazwa schul jest bardzo trafna. Synagoga w Białej Spiskiej została zbudowana nad potokiem w środku miasteczka w 1922 roku. Zgromadzeniu przewodniczył wtedy Aladar Kleinberger (Rosh HaKahal). Jej podstawa wynosiła 9 x 12 metrów. Przedsionek i wejście na galerię dla kobiet znajdował się po stronie zachodniej. Z przedsionka wchodziło się do sali modlitewnej, w której żelazno-betonowe słupy podpierały galerię. Bożnica była niewielka, ale o harmonijnych proporcjach. Obok synagogi znajdowało się mieszkanie kantora, który pełnił jednocześnie funkcję szocheta – rzeźnika. Niestety, po wojnie synagoga została przerobiona na dom mieszkalny i nie zachowały się z niej żadne pamiątki.
